A
Antoni
Vizitor
Fuqia e epërme e vajeve të mirditës
KËNGË POPULLORE ELEGJIAKE ME ORIGJINË NGA ANTIKITETI
I
Visaret e Kombit, në korpusin e tyre të gjerë, kanë përfshirë edhe disa prej vajeve karakteristike të trevës së Mirditës. Aty është shënuar dhe ndonjë vlerësim kalimthi, që megjithatë paraqet rëndësi për orientimin drejt një qasje më të plotë të këtij folklori me natyrë të veçantë. “Vajet e Mirditës janë në za .... mirditorja qan thekshëm ... qi te ban me kujtue disi poetët e motshëm; elegjinat e Tibulit e ma mirë të grekërve të vjetër”
1. Mësuesi i pasionuar i Konviktit “Mirdita” të Oroshit, folkloristi i mirënjohur Gjergj Shabani (Shkodër), një hulumtues i zellshëm i “folklorës” së Mirditës në vitet '30 e ma vonë (që ka dhënë ndihmesën dhe në lëndën e Visarëve të Kombit me folklor të përzgjedhur të kësaj treve), duke mos rreshtur të botojë lëndë folklorike, më 1943 përsëri në revistën “Kumbona e së Diellës”, shkruan: “Grania menjiherë lëshohen mbi trupin e të dekunit tue bërtitë me nji za të thekshëm, por e ka prej natyre me i dhanë vajit të vet, at poezi të dhimshme qi të ban me kujtue disi poetët e motshëm, eleginat e Tibulit ose ma mirë të grekëvet të vjetër”
2 . Gjuhëtari dhe dijetari i shquar Eqrem Çabej ka shkruar se karakteri dhe historia e një populli pasqyrohen më së miri në poezinë popullore, dhe se nuk mund të kuptohet kjo poezi po të mos njohim jetën e shqiptarëve të vjetër, po mos ta kuptojmë poezinë si produkt dhe funksion të kësaj jete
3. Po sipas këtij autori “në malet e Shqipërisë janë ruajtur të gjalla meloditë e lashta të vendit. Meloditë ..... më të vjetra rrojnë në këngët e Malësorëve të Shqipërisë Veriore”
4 . Por nuk ka qenë vetëm kënga, melodia ndër visaret e kohëve antike, por dhe institute të tjera të vjetra, si bestytnitë, doket, pleqësitë, kuvendet-si burim urtësie, filozofie dhe qeverisje. Ka qenë kjo arsyeja që në dy shekujt e fundit dijetarë dhe udhëtarë të shumtë të Europës u turrën drejt malësive Veriore shqiptare, për të vëzhguar dhe rregjistruar një botë interesante, një “muze” të rrallë vlerash që ende rronin të “konservuara” në shpirtin dhe truallin e lirë të maleve shqiptare. Duke bërë fjalë për mirditasit dhe historinë e tyre, historiani i parë vendas Dom Nikoll Kimza ka shkruar se “ çka pru ky popull për gjuhë, zakone, fise e gojëdhana gjindet thjeshtë kombëtare e përkon me të vjetrat shqiptare, e këndej n'çdo pikpamje asht ma e besueshme”
5. Është e kuptueshme se në këtë mbishtresë të lashtë vlerash, kënga ka një vend kreu, sepse në një farë mënyre kënga ka lindur bashkë me njeriun. Me klithmat e para prej foshnje, belbëzimet, fjalët “bukë” dhe “ujë”, “nënë” dhe “atë”. Me këngë (ninullat) njeriu vinte në jetë, mbi vigun e këngës përcillej në vdekje (vajet). Këtu është prologu dhe epilogu. Poezia popullore është një nocion më i gjerë se kënga popullore, por në malësitë shqiptare mendojmë se poezia përgjithësisht ka qenë këngë.
Vargjet thureshin për tu kënduar. Poeti, ndër të parët e Rilindjes, Prend Doçi, prej dheut të Mirditës, kishte vënë re se “çdo mirditas në malet e tij është një poet i lindur”, dhe këtë e vinte dhe në relacionet që i çonte Romës.
Kënga e Mirditës ishte dyfish këngë, pasi ajo ishte këngë e njerëzve të lirë. E njerëzve që invazionet s'u kishin rrezikuar dot trojet, qëndresën, kullat, vetëqeverisjen, le pastaj t'u rrezikonin përmes ndikimeve apo asimilimit shpirtin, domethënë këngën. Natyrisht kënga nuk ka shpëtuar nga prekje të lehta në leksik nga turqizma sidomos, apo dhe sllaviza e të tjera, por ka mbetur i paprekshëm ashti i këngës, shtrati i saj, procesi i ngjizjes së folklorit. Çabej përmend “Këngën solo të qemoçme të malsorit të lirë”, ku hyn kënga “maje krahu” e anëve veriperëndimore të Shqipërisë, kënga me çifteli e rapsodit mirditor, këngët me sharki, lahutë etj.
Kështu është kënduar Eposi i Kreshnikëve, i dëgjuar deri në vitet '50 të shekullit XX. Por nëse ka patur një evolucion, një dinamikë të natyrave të tilla të këngës ndër malësi, që më pas ka zënë të shuhet dalëngadalë, pra nëse këngëtari, (rapsodi) i zërit të vetmuar (solo) e ka humbur shkëlqimin, duke shënuar ndër bardet e fundit Tom Kolën, Dervish Shaqen, Gjin Shkozën e të tjerë – ndëkohë vijon të shpaloset me të njëjtin shkëlqim e me të njëjtën madhështi, proverbiale, gati të pabesueshme kënga a vajet. Kënga që nuk ka për bard një zë, por një kor, korin e vajtimoreve, grave të Mirditës me zë “të thekshëm”.
Vajet e Mirditës, ndryshe këngë elegjiake, vazhdojnë të jenë si qëmoti dhe sot e kësaj dite në vdekje, kur në dasma rrallë tashmë këndohen këngët e folklorit popullor të traditës, mbytur nga orkestrat, kasetat, organot e mjetet e tjera të fonisë moderne. Është i çuditshëm ky pakt i granisë së maleve me vdekjen, kur ato i kanë bërë “lëshime” lindjes (nuk ka më ninulla), martesës, dasmës (nuk ka thuajse më këngë akapelo të folklorit në rite të tilla). Ndoshta janë brezat e fundit të grave që e mbajnë kete korpus të rrallë kënge në këmbë. Ndoshta pikërisht rrënjët e thella, të ngulura në antikitet, tradita e fortë e kësaj lloji kënge (këngës së vajit), struktura e veçantë e formësuar me shekuj e këngëve për vdekje shpesh jo dosido, ndoshta shkaqe të tjera kanë bërë që ngrehina e folkut elegjiak të vajtimoreve të Mirditës e të malësive veriore në përgjithësi të rezistojnë me stoicizëm dhe në kohët moderne.
Vajtimoret dhe vajet e Mirditës janë një binom i pandarë. Janë vajtimoret që e kanë krijuar vajin (poezi, melodi zanore, interpretim, deklamim), siç janë vajet e përkryera që kanë lypur vajtimore të zgjedhura. Jo çdo grua mund t'i afrohet vajit. Por vetëm ato që kanë gjithë dhuntitë e duhura për të qenë vajtimore. Kori dihet si një dukuri artistike, e këngës dhe e teatrit antik. Në pamje të parë rreshtimi në kor duket gjë e thjeshtë, më e lehtë se prania si kryesues i këngës. Por jeta apo “bashkëjetesa” në kor, një formacion unikal, duhet të ketë qënë gjëja më e vështirë, për njerëz që e gjenin vetë vendin dhe rendin, pa u drejtuar nga dirigjentë, muzikantë, regjizorë. Pasi kori i vajit nuk ishte si çdo kor, aq më tepër që ai nuk do të duartrokitej në fund. Vajtimoret e Mirditës kanë qenë përmendur njëlloj si burrat e dheut. Disa nga më të shquarat merreshin në vdëkje njerëzish të përmendur, apo në vdekje të tjera të bujshme. Gruaja që bart farën e jetës në trupin e saj, po ashtu bart farën e këngës. Kënga e saj e vdekjes ishte një këngavaji. Në vajtime kishin të njëjtën peshë si bartsja (vajtimorja), si bartja (kënga e vajit).
II
Përgjatë historisë mund të kenë rënë këngë të vajit, por ka mbetur struktura ligjerimore e vajtimit. Këngët e vajit kanë karakter lirik-dramatik, si dhe këngët e dasmës. Por të parat me përshkrimin shpesh të tipareve të të vdekurit, me “personazhet” e të tjerë, kanë dhe karakter epik. Madje mund të flitet për një gërshetim të epizmit me lirizmin emocional, me “mbetje” figurative dhe nga Eposi i Kreshnikëve. Do të ishte një problem më vete, nëse këto këngë ku e ku ishin më të lashta dhe vetë Eposi i Kreshnikëve i mori prej tyre trajtat figurative me “lumnim” a “mallkim” të fortë të këndueses. Ajkuna nuk e qanë ndryshe Omerin e saj, veçse si një vajtimore monumentale malesh, që e përfshin ethshëm natyrën në shpërthimin e saj me “u shofshi ju o bjeshkë e lugje” etj.
E përbashkëta me këngët e dasmës është kori.
Ana dramatike e këngëve të vajit, jo vetëm në Mirditë, është një tipar i këngës mbarëballkanase. Kënga e këtij gadishulli është organike, që lëviz ngadalë, me theks të ndjeshëm shoqëror, ajo është krijesë virtuoze e popullit, pasi nuk është thjeshtë poezi. Prandaj kënga popullore jo vetëm njihet, por dhe dihet përmendësh nga breznitë. Jeta me drama të përafërta e popujve ballkanikë, si një familje gadishullore e veçantë, ku ishte dhe mali, dhe kështjella, dhe teatri, dhe qytetërimi, dhe vdekja pas veshit. Është e nevojshme të mbahet parasyshë kjo përmasë e këngës së Ballkanit dhe ku shqyrtohet vajtimi si këngë dhe rit.
Kënga e vajit në Mirditë është vajtim dhe jo të qarë. Aty loti është i padukshëm, është në shpirt dhe jo në sy. Kuptimi i vajtimit në këtë trevë mund të arrihet vetëm po të kihet parasyshë karakteri dhe pozita e gruas mirditore në jetën e vendit, solemniteti i vajit të saj, thelbi i vajit. Vajtimoret e Mirditës (vajtojcat), gratë fisnike si “princesha”, me fustane të bardha e shami të zeza, me të bardhën (ngjyrën e kombëtares shqiptare) në veshje, me vajtimin e tyre silleshin si në një mision. Ato janë poeteshat më të pazëshme, por ndër më të shquarit e anonimatit të kohëve. Zërin e kishin për kultet dhe jo për famën e vet. Ato kanë fiksuar në këngë-vajet e tyre jetën: rite, doke, ndodhi e histori, rrethana, njerëz, duke poetizuar me të njëjtën madhështi si të zakonshmen, si të jashtëzakonshmen. Në këngë-vajet e tyre janë ngjyrat, drita dhe hija e së shkuarës. Zotësia e rrallë për të poetizuar aty për aty mund të merret vetëm si një veti dhe shprehje e një talenti të madh.
Natyrisht duke futur në punë dhe struktura të këngëve të mëparshme. Por një vëzhgim i vëmendshëm i njërës a tjetrës lejon të kuptuarit e qenësisë artistike origjinale të secilës. Kjo dëshmon karakterin krijues të këngëve, dhe jo mbetjen në shabllone të thata skematike. Marrsja e këngës ishte kryekëngëtarja, apo solistja, mund të kishte dhe pritëse , por zakonisht pritësi i këngës ishte kori i grave prej 10-15 grash, ndonjëherë vendosur dhe në dy radhë gjysëmrrethore anash të vdekurit. “Ky kor, -shkruan Çabej, -përsërit në distanca ritmike të shënuara refrenin e vargjeve që këndon solo ajo grua që i prin korit. Refreni është koral dhe lirik. Ligjet përbëjnë një nga pjesët më kryesore dhe më të bukura të poezisë popullore të Shqiptarëve. Sa te këta është i gjallë kulti i të vdekurve dhe i trimave. Trimat e vdekur përmenden me zemër dhe lartësohen poetikisht jo vetëm në ligjet e grave, por edhe nëpër gostitë e burrave. Momenti psikologjik në një situacion poetik të tillë është prania shpirtërore e të vdekurit; kulti i heronjve pothuaj se e bën trimin e vdekur të ngjallet rishtas”
6 . Vajet e zonave, krahinave apo trevave shqiptare përshkohen nga një frymë e përbashkët, si në konceptimin e botës, elementët e formës, mjetet stilistike etj. Bie në sy vlera e sentencës, krahasimit, metaforës, përsëritjes (refrenit) si figurshmëri bazë, por jo dhe aq e hiperbolës.
Nëse në mjaft vaje të zonave jugore i vdekuri (burrë) zakonisht portretizohet si “trim”, në vajet e Mirditës burri i vdekur përgjthësisht është “Gjyqtari i venue” , çka do të thotë se “zanati” kryesor i malsorit të kësaj ane nuk ka qenë pushka e trimnia (pa e zbehur këtë), por gjykimi i çështjeve, kuvendi, urtësia dhe mençuria. Trimëria mund t'i lypej njëherë, kurse mençuria (gjyqtaria) i duhej dita për ditë. Kjo përmasë që e përcjell dukshëm kënga është e ndërlidhur me praninë e Kanunit, pleqësisë, kuvendit, vetëqeverisjes.
III
Kulti i të vdekurit vazhdon të jetë edhe sot si në hershmëri ndër shqiptarët. Një nderim i thellë absolut. Për vdekjen ngrihen në këmbë të gjithë. Por duket se nuk është i tillë vlerësimi për gjënë më themelore, jetën. Ka ndodhur që janë kryer vrasje pa u menduar gjatë, teksa në gjëmën e të vdekurit ka arritur të marrë pjesë dhe vetë vrasësi! Jeta në familje të madhe (patriarkale), në fis, lidhjet e forta të gjakut e gjinisë, bashkëjetesa në varfëri dhe mundime e kanë bërë më të dhimbëshme vdekjen.
“Për familjen e vet ky ka qenë 25 vjeç, si në ma të mirën ditë”, dëgjon të thuhet për një plak 80 vjeçar të sapovdekur. Nganjëherë nderimi i thellë i vdekjes sikur tregon pengun e mosnderimit sa duhet në të gjallë të njeriut. Për të vdekurin flitet vetëm mirë. Dhe nëse ai kishte qenë një njeri që kishte trazuar për keq, në bisedat në ditën e përcjelljes kërkoheshin gjërat pozitive të tij për t'u thënë.
Mirësia ishte kurora e fundit me të cilën e mbështillte fisnikëria e njerëzve përreth. Bile edhe nëse vdekja kishte ardhur për shkak të një turpi, më e shumta heshtej, por keq nuk flitej, as nën zë. Por kjo nuk e ka penguar autoritetin absolut të vajtimores, të cilin ia jepte kënga, që të vinte në dukje me takt dhe ndonjë cen a pakujdesi të të vdekurit. Kështu për një person të njohur anembanë krahinës, që kishte drejtuar luftëra dhe kishte fituar, vajtimorja e vënë “ballëpërballë” me protagonistin, e “qorton” atë se nuk ishte treguar “fort mendehollë”, “se ty të plasi bumja në dorë”
7. Kulti i të vdekurit ka qenë mjaft i lashtë, gjë që e dëshmon ekzistenca në Orosh e Kishës së Petkut, njëra nga disa kishat e vendit, ku thuhej se aty qaheshin petkat e të vdekurve. Kjo praktikë rituale thonë se qe ndaluar nga Abat Doçi nga fundi i shekullit XIX. Një fakt tjetër që dëshmon për kultin e të vdekurve është prania në varrezat e Mirditës (Kazaçë-Prosek) e varreve me karakter kushtimi, siç janë cilësuar nga arkeologët. Në këtë varrezë, të eksploruar në fundin e viteve '80, janë gjetur disa varre pa eshtra brenda por vetëm me ndonjë relike të të vdekurit.
8 Është arritur në përfundimin se në mungesë të sjelljes së trupit të të vdekurit, ndoshta nga ndonjë luftë e largët, të afërmit kanë sajuar varrin, kanë vënë aty diçka nga sendet që mbante në të gjallë i vdekuri, vetëm e vetëm që ai të mos ishte pa varr. Duhet të jetë përcjell dhe me këngë ky ritual dramatik e sublim, sado që nuk dimë ndonjë këngë kësisoj.
KËNGË POPULLORE ELEGJIAKE ME ORIGJINË NGA ANTIKITETI
I
Visaret e Kombit, në korpusin e tyre të gjerë, kanë përfshirë edhe disa prej vajeve karakteristike të trevës së Mirditës. Aty është shënuar dhe ndonjë vlerësim kalimthi, që megjithatë paraqet rëndësi për orientimin drejt një qasje më të plotë të këtij folklori me natyrë të veçantë. “Vajet e Mirditës janë në za .... mirditorja qan thekshëm ... qi te ban me kujtue disi poetët e motshëm; elegjinat e Tibulit e ma mirë të grekërve të vjetër”
1. Mësuesi i pasionuar i Konviktit “Mirdita” të Oroshit, folkloristi i mirënjohur Gjergj Shabani (Shkodër), një hulumtues i zellshëm i “folklorës” së Mirditës në vitet '30 e ma vonë (që ka dhënë ndihmesën dhe në lëndën e Visarëve të Kombit me folklor të përzgjedhur të kësaj treve), duke mos rreshtur të botojë lëndë folklorike, më 1943 përsëri në revistën “Kumbona e së Diellës”, shkruan: “Grania menjiherë lëshohen mbi trupin e të dekunit tue bërtitë me nji za të thekshëm, por e ka prej natyre me i dhanë vajit të vet, at poezi të dhimshme qi të ban me kujtue disi poetët e motshëm, eleginat e Tibulit ose ma mirë të grekëvet të vjetër”
2 . Gjuhëtari dhe dijetari i shquar Eqrem Çabej ka shkruar se karakteri dhe historia e një populli pasqyrohen më së miri në poezinë popullore, dhe se nuk mund të kuptohet kjo poezi po të mos njohim jetën e shqiptarëve të vjetër, po mos ta kuptojmë poezinë si produkt dhe funksion të kësaj jete
3. Po sipas këtij autori “në malet e Shqipërisë janë ruajtur të gjalla meloditë e lashta të vendit. Meloditë ..... më të vjetra rrojnë në këngët e Malësorëve të Shqipërisë Veriore”
4 . Por nuk ka qenë vetëm kënga, melodia ndër visaret e kohëve antike, por dhe institute të tjera të vjetra, si bestytnitë, doket, pleqësitë, kuvendet-si burim urtësie, filozofie dhe qeverisje. Ka qenë kjo arsyeja që në dy shekujt e fundit dijetarë dhe udhëtarë të shumtë të Europës u turrën drejt malësive Veriore shqiptare, për të vëzhguar dhe rregjistruar një botë interesante, një “muze” të rrallë vlerash që ende rronin të “konservuara” në shpirtin dhe truallin e lirë të maleve shqiptare. Duke bërë fjalë për mirditasit dhe historinë e tyre, historiani i parë vendas Dom Nikoll Kimza ka shkruar se “ çka pru ky popull për gjuhë, zakone, fise e gojëdhana gjindet thjeshtë kombëtare e përkon me të vjetrat shqiptare, e këndej n'çdo pikpamje asht ma e besueshme”
5. Është e kuptueshme se në këtë mbishtresë të lashtë vlerash, kënga ka një vend kreu, sepse në një farë mënyre kënga ka lindur bashkë me njeriun. Me klithmat e para prej foshnje, belbëzimet, fjalët “bukë” dhe “ujë”, “nënë” dhe “atë”. Me këngë (ninullat) njeriu vinte në jetë, mbi vigun e këngës përcillej në vdekje (vajet). Këtu është prologu dhe epilogu. Poezia popullore është një nocion më i gjerë se kënga popullore, por në malësitë shqiptare mendojmë se poezia përgjithësisht ka qenë këngë.
Vargjet thureshin për tu kënduar. Poeti, ndër të parët e Rilindjes, Prend Doçi, prej dheut të Mirditës, kishte vënë re se “çdo mirditas në malet e tij është një poet i lindur”, dhe këtë e vinte dhe në relacionet që i çonte Romës.
Kënga e Mirditës ishte dyfish këngë, pasi ajo ishte këngë e njerëzve të lirë. E njerëzve që invazionet s'u kishin rrezikuar dot trojet, qëndresën, kullat, vetëqeverisjen, le pastaj t'u rrezikonin përmes ndikimeve apo asimilimit shpirtin, domethënë këngën. Natyrisht kënga nuk ka shpëtuar nga prekje të lehta në leksik nga turqizma sidomos, apo dhe sllaviza e të tjera, por ka mbetur i paprekshëm ashti i këngës, shtrati i saj, procesi i ngjizjes së folklorit. Çabej përmend “Këngën solo të qemoçme të malsorit të lirë”, ku hyn kënga “maje krahu” e anëve veriperëndimore të Shqipërisë, kënga me çifteli e rapsodit mirditor, këngët me sharki, lahutë etj.
Kështu është kënduar Eposi i Kreshnikëve, i dëgjuar deri në vitet '50 të shekullit XX. Por nëse ka patur një evolucion, një dinamikë të natyrave të tilla të këngës ndër malësi, që më pas ka zënë të shuhet dalëngadalë, pra nëse këngëtari, (rapsodi) i zërit të vetmuar (solo) e ka humbur shkëlqimin, duke shënuar ndër bardet e fundit Tom Kolën, Dervish Shaqen, Gjin Shkozën e të tjerë – ndëkohë vijon të shpaloset me të njëjtin shkëlqim e me të njëjtën madhështi, proverbiale, gati të pabesueshme kënga a vajet. Kënga që nuk ka për bard një zë, por një kor, korin e vajtimoreve, grave të Mirditës me zë “të thekshëm”.
Vajet e Mirditës, ndryshe këngë elegjiake, vazhdojnë të jenë si qëmoti dhe sot e kësaj dite në vdekje, kur në dasma rrallë tashmë këndohen këngët e folklorit popullor të traditës, mbytur nga orkestrat, kasetat, organot e mjetet e tjera të fonisë moderne. Është i çuditshëm ky pakt i granisë së maleve me vdekjen, kur ato i kanë bërë “lëshime” lindjes (nuk ka më ninulla), martesës, dasmës (nuk ka thuajse më këngë akapelo të folklorit në rite të tilla). Ndoshta janë brezat e fundit të grave që e mbajnë kete korpus të rrallë kënge në këmbë. Ndoshta pikërisht rrënjët e thella, të ngulura në antikitet, tradita e fortë e kësaj lloji kënge (këngës së vajit), struktura e veçantë e formësuar me shekuj e këngëve për vdekje shpesh jo dosido, ndoshta shkaqe të tjera kanë bërë që ngrehina e folkut elegjiak të vajtimoreve të Mirditës e të malësive veriore në përgjithësi të rezistojnë me stoicizëm dhe në kohët moderne.
Vajtimoret dhe vajet e Mirditës janë një binom i pandarë. Janë vajtimoret që e kanë krijuar vajin (poezi, melodi zanore, interpretim, deklamim), siç janë vajet e përkryera që kanë lypur vajtimore të zgjedhura. Jo çdo grua mund t'i afrohet vajit. Por vetëm ato që kanë gjithë dhuntitë e duhura për të qenë vajtimore. Kori dihet si një dukuri artistike, e këngës dhe e teatrit antik. Në pamje të parë rreshtimi në kor duket gjë e thjeshtë, më e lehtë se prania si kryesues i këngës. Por jeta apo “bashkëjetesa” në kor, një formacion unikal, duhet të ketë qënë gjëja më e vështirë, për njerëz që e gjenin vetë vendin dhe rendin, pa u drejtuar nga dirigjentë, muzikantë, regjizorë. Pasi kori i vajit nuk ishte si çdo kor, aq më tepër që ai nuk do të duartrokitej në fund. Vajtimoret e Mirditës kanë qenë përmendur njëlloj si burrat e dheut. Disa nga më të shquarat merreshin në vdëkje njerëzish të përmendur, apo në vdekje të tjera të bujshme. Gruaja që bart farën e jetës në trupin e saj, po ashtu bart farën e këngës. Kënga e saj e vdekjes ishte një këngavaji. Në vajtime kishin të njëjtën peshë si bartsja (vajtimorja), si bartja (kënga e vajit).
II
Përgjatë historisë mund të kenë rënë këngë të vajit, por ka mbetur struktura ligjerimore e vajtimit. Këngët e vajit kanë karakter lirik-dramatik, si dhe këngët e dasmës. Por të parat me përshkrimin shpesh të tipareve të të vdekurit, me “personazhet” e të tjerë, kanë dhe karakter epik. Madje mund të flitet për një gërshetim të epizmit me lirizmin emocional, me “mbetje” figurative dhe nga Eposi i Kreshnikëve. Do të ishte një problem më vete, nëse këto këngë ku e ku ishin më të lashta dhe vetë Eposi i Kreshnikëve i mori prej tyre trajtat figurative me “lumnim” a “mallkim” të fortë të këndueses. Ajkuna nuk e qanë ndryshe Omerin e saj, veçse si një vajtimore monumentale malesh, që e përfshin ethshëm natyrën në shpërthimin e saj me “u shofshi ju o bjeshkë e lugje” etj.
E përbashkëta me këngët e dasmës është kori.
Ana dramatike e këngëve të vajit, jo vetëm në Mirditë, është një tipar i këngës mbarëballkanase. Kënga e këtij gadishulli është organike, që lëviz ngadalë, me theks të ndjeshëm shoqëror, ajo është krijesë virtuoze e popullit, pasi nuk është thjeshtë poezi. Prandaj kënga popullore jo vetëm njihet, por dhe dihet përmendësh nga breznitë. Jeta me drama të përafërta e popujve ballkanikë, si një familje gadishullore e veçantë, ku ishte dhe mali, dhe kështjella, dhe teatri, dhe qytetërimi, dhe vdekja pas veshit. Është e nevojshme të mbahet parasyshë kjo përmasë e këngës së Ballkanit dhe ku shqyrtohet vajtimi si këngë dhe rit.
Kënga e vajit në Mirditë është vajtim dhe jo të qarë. Aty loti është i padukshëm, është në shpirt dhe jo në sy. Kuptimi i vajtimit në këtë trevë mund të arrihet vetëm po të kihet parasyshë karakteri dhe pozita e gruas mirditore në jetën e vendit, solemniteti i vajit të saj, thelbi i vajit. Vajtimoret e Mirditës (vajtojcat), gratë fisnike si “princesha”, me fustane të bardha e shami të zeza, me të bardhën (ngjyrën e kombëtares shqiptare) në veshje, me vajtimin e tyre silleshin si në një mision. Ato janë poeteshat më të pazëshme, por ndër më të shquarit e anonimatit të kohëve. Zërin e kishin për kultet dhe jo për famën e vet. Ato kanë fiksuar në këngë-vajet e tyre jetën: rite, doke, ndodhi e histori, rrethana, njerëz, duke poetizuar me të njëjtën madhështi si të zakonshmen, si të jashtëzakonshmen. Në këngë-vajet e tyre janë ngjyrat, drita dhe hija e së shkuarës. Zotësia e rrallë për të poetizuar aty për aty mund të merret vetëm si një veti dhe shprehje e një talenti të madh.
Natyrisht duke futur në punë dhe struktura të këngëve të mëparshme. Por një vëzhgim i vëmendshëm i njërës a tjetrës lejon të kuptuarit e qenësisë artistike origjinale të secilës. Kjo dëshmon karakterin krijues të këngëve, dhe jo mbetjen në shabllone të thata skematike. Marrsja e këngës ishte kryekëngëtarja, apo solistja, mund të kishte dhe pritëse , por zakonisht pritësi i këngës ishte kori i grave prej 10-15 grash, ndonjëherë vendosur dhe në dy radhë gjysëmrrethore anash të vdekurit. “Ky kor, -shkruan Çabej, -përsërit në distanca ritmike të shënuara refrenin e vargjeve që këndon solo ajo grua që i prin korit. Refreni është koral dhe lirik. Ligjet përbëjnë një nga pjesët më kryesore dhe më të bukura të poezisë popullore të Shqiptarëve. Sa te këta është i gjallë kulti i të vdekurve dhe i trimave. Trimat e vdekur përmenden me zemër dhe lartësohen poetikisht jo vetëm në ligjet e grave, por edhe nëpër gostitë e burrave. Momenti psikologjik në një situacion poetik të tillë është prania shpirtërore e të vdekurit; kulti i heronjve pothuaj se e bën trimin e vdekur të ngjallet rishtas”
6 . Vajet e zonave, krahinave apo trevave shqiptare përshkohen nga një frymë e përbashkët, si në konceptimin e botës, elementët e formës, mjetet stilistike etj. Bie në sy vlera e sentencës, krahasimit, metaforës, përsëritjes (refrenit) si figurshmëri bazë, por jo dhe aq e hiperbolës.
Nëse në mjaft vaje të zonave jugore i vdekuri (burrë) zakonisht portretizohet si “trim”, në vajet e Mirditës burri i vdekur përgjthësisht është “Gjyqtari i venue” , çka do të thotë se “zanati” kryesor i malsorit të kësaj ane nuk ka qenë pushka e trimnia (pa e zbehur këtë), por gjykimi i çështjeve, kuvendi, urtësia dhe mençuria. Trimëria mund t'i lypej njëherë, kurse mençuria (gjyqtaria) i duhej dita për ditë. Kjo përmasë që e përcjell dukshëm kënga është e ndërlidhur me praninë e Kanunit, pleqësisë, kuvendit, vetëqeverisjes.
III
Kulti i të vdekurit vazhdon të jetë edhe sot si në hershmëri ndër shqiptarët. Një nderim i thellë absolut. Për vdekjen ngrihen në këmbë të gjithë. Por duket se nuk është i tillë vlerësimi për gjënë më themelore, jetën. Ka ndodhur që janë kryer vrasje pa u menduar gjatë, teksa në gjëmën e të vdekurit ka arritur të marrë pjesë dhe vetë vrasësi! Jeta në familje të madhe (patriarkale), në fis, lidhjet e forta të gjakut e gjinisë, bashkëjetesa në varfëri dhe mundime e kanë bërë më të dhimbëshme vdekjen.
“Për familjen e vet ky ka qenë 25 vjeç, si në ma të mirën ditë”, dëgjon të thuhet për një plak 80 vjeçar të sapovdekur. Nganjëherë nderimi i thellë i vdekjes sikur tregon pengun e mosnderimit sa duhet në të gjallë të njeriut. Për të vdekurin flitet vetëm mirë. Dhe nëse ai kishte qenë një njeri që kishte trazuar për keq, në bisedat në ditën e përcjelljes kërkoheshin gjërat pozitive të tij për t'u thënë.
Mirësia ishte kurora e fundit me të cilën e mbështillte fisnikëria e njerëzve përreth. Bile edhe nëse vdekja kishte ardhur për shkak të një turpi, më e shumta heshtej, por keq nuk flitej, as nën zë. Por kjo nuk e ka penguar autoritetin absolut të vajtimores, të cilin ia jepte kënga, që të vinte në dukje me takt dhe ndonjë cen a pakujdesi të të vdekurit. Kështu për një person të njohur anembanë krahinës, që kishte drejtuar luftëra dhe kishte fituar, vajtimorja e vënë “ballëpërballë” me protagonistin, e “qorton” atë se nuk ishte treguar “fort mendehollë”, “se ty të plasi bumja në dorë”
7. Kulti i të vdekurit ka qenë mjaft i lashtë, gjë që e dëshmon ekzistenca në Orosh e Kishës së Petkut, njëra nga disa kishat e vendit, ku thuhej se aty qaheshin petkat e të vdekurve. Kjo praktikë rituale thonë se qe ndaluar nga Abat Doçi nga fundi i shekullit XIX. Një fakt tjetër që dëshmon për kultin e të vdekurve është prania në varrezat e Mirditës (Kazaçë-Prosek) e varreve me karakter kushtimi, siç janë cilësuar nga arkeologët. Në këtë varrezë, të eksploruar në fundin e viteve '80, janë gjetur disa varre pa eshtra brenda por vetëm me ndonjë relike të të vdekurit.
8 Është arritur në përfundimin se në mungesë të sjelljes së trupit të të vdekurit, ndoshta nga ndonjë luftë e largët, të afërmit kanë sajuar varrin, kanë vënë aty diçka nga sendet që mbante në të gjallë i vdekuri, vetëm e vetëm që ai të mos ishte pa varr. Duhet të jetë përcjell dhe me këngë ky ritual dramatik e sublim, sado që nuk dimë ndonjë këngë kësisoj.